MGA BATAYANG KAALAMAN SA PAGSASALIN

Overview:

Pagsasalin sa Kontekstong Filipino ay naglalayong paunlarin ang kasanayan sa pagsasalin na ginagabayan ng pananaliksik (saliksik-salin) na nakalapat sa konseptong Filipinolohiya, sa pag-unawa sa kahulugan, teorya at kahalagahan ng pagsasapraktika ng pagsasalin tungo sa Intelektuwalisasyon ng Wikang Filipino. Ang pagsasalin bilang disiplinang nagbabanig sa kaisipan at kamalayang bayan ay naglalatag sa kapangyarihan at kahalagahan ng Pambansang wika at mga katutubong wika tungo sa paglikha ng mga teorya salig sa konseptong Filipinolohiya sa pagsasakonteksto ng mga batayang pangangailagang kaalaman sa pag-unawa sa kalagayan ng lipunan sa pagkakamit ng pambansang kaunlaran.

Pangkalahatang Layunin

Ang Introduksyon sa pagsasalin ay asignaturang Filipino na tatalakay sa kahalagahan ng Wikang Pambansa salig sa mga wikang katutubo. Sasaliksikin ang mga tekstong naisalin batay sa industriya o/at larang. Susuriin at isasalin ang mga tekstong pampanitikan, teknikal at espesyalisadong disiplina na tumutugon sa kalagayan at pangangailangan ng lipunang Filipino na mahigpit na nakayakap at nakalapat sa makabansang kaisipan. Naglalayon itong makapagtipon ng mga korpus (glosaryo, talasalitaan, ensiklopidya, atbp.) mula sa iba‟t ibang larang sa pamamagitan ng pakikisangkot/ halubilo tungo sa pagbubuo ng mga materyal na sinaliksik at isinalin (saliksik-salin) na magiging ambag sa intelektuwalisasyon ng Wikang Filipino.

Mga Tiyak na Layunin Inaasahang ang mga mag-aaral ay:

• Magiging dalubhasa sa pagtatamo ng mga kagalingan/kasanayan ng pagsasalin sa larangan ng komunikasyon, wika at literatura;

• Matututong magsalin sa wikang Filipino ng mga kagamitan sa pag-aaral at pagtuturo mula sa ibang wika;

• Mapaghuhusay ang komunikasyong pasulat at pasalita para sa pangangailangan ng mga paaralang bayan, pamantasan, industriya, at institusyon;

• Makatutulong sa pagpapalaganap ng makabuluhang karunungan para sa kapakinabangan ng sambayanang Pilipino; at

• Mahahasa sa gawaing pananaliksik upang makapagbahagi ng kaalaman at karunungan.

Mga Nilalaman ng Paksa

Layunin

ü  Magiging dalubhasa sa pagtatamo ng mga kagalingan/kasanayan ng pagsasalin sa larangan ng komunikasyon, wika at literatura;

ü  Matututong magsalin sa wikang Filipino ng mga kagamitan sa pag-aaral at pagtuturo mula sa ibang wika;

Kahulugan ng Pagsasalin

Ayon kay C. Rabin , 1958: “Ang pagsasaling-wika ay isang proseso kung saan ang isang pahayag, pasalita man o pasulat, ay nagaganap sa isang wika at ipinapalagay na may katulad ding kahulugan sa isang dati nang umiiral na pahayag sa ibang wika.”

Ayon naman kay E. Nida, 1959/1966 “Ang pagsasaling-wika ay muling paglalahad sa pinagsalinang wika ng pinakamalapit na natural na katumbas ng orihinal ang mensaheng isinasaad ng wika, una;y batay sa kahulugan, at ikalawa’y batay sa istilo.”

Sa simpleng salita, “Ang pagsasaling-wika ay ang pagsasalin o paglilipat sa pinakamalapit na katumbas na mensahe ng tekstong isinalin sa wika o diyalektong pinagsasalinan.”

“Ang Pagsasalin ay isang proseso ng paglilipat ng mga salita o mensahe sa, kalapit na katumbas na diwa na gamit ang ibang wika ayon kay (Griarte, 2014).”

“Ang Pagsasalin ay paglalahad sa tumatanggap ng wika ng pinakamalapit na natural na katumbas ng mensahe ng simulang wika, Una ay sa kahulugan at Pangalawa ay sa estilo ayon kay (Eugene Nida, 1964).

Sa pagsasaling wika dapat isinasaalang-alang ang diwa o konteskto at ang balarila o gramatika ng dalawang wika. Dapat isinasaalang-alang din ang pamamaraan ng pagsulat o estilo upang hindi mabago ang diwa ng tekstong isasalin. Kadalasan nagiging kamalian sa pagsasalin, ang pagsasalin ng salita-sa-bawat-salita sapagkat ang pagsasalin sa ganitong paraan ay maaring hindi mabigyang pansin ang diwa, estilo at balarila. Dapat maging maingat sa pagsasalin upang mapanatili ang diwa ng orihinal ng teksto.

Ang pagsasalin ay paglilipat ng isang akda sa pinakamalapit na diwa mula sa simulaang lengguwahe (source text) patungo sa tunguhang lengguwahe (target text). Ang tagasalin ay nararapat na may kaalaman sa simulaang lengguwahe at mas may sapat na kaalaman sa tunguhang lengguwahe upang maayos na maisalin ang teksto.

Kahulugan ng Tagasalin

Isang manunulat na lumilikha ng kanyang ideya para sa mambabasa. Ang kabihan lamang niay at ng orihinal na may-akda, ang ideyang kanyang ipinapahayag ay mula sa orihinal na may-akda (Enami 1997). Iang tao ana ng gawa ay isalin ang salita, lalo na ang nakasulat sa wikang nais paglipatan (Cambridge).

Katangian ng Tagasalin

• Sapat na kaalaman sa dalawang kasangkot sa pagsasalin.

• Sapat na kaalaman sa paksang isasalin.

• Sapat na kaalaman sa kultura ng dalawang bansang kaugnay sa pagsasalin.

• Sapat na kaalaman sa gramatika ng wikang kasangkot sa pagsasalin.

• Sapat na kaalaman sa pampanitikang paraan ng pagpapahayag

Ang Tungkulin ng Tagasalin

May mga nagsasabi na ang mga tagasalin ay karaniwang “writer manque” o bigong manunulat.Maraming tagasalin na makapagsisinungaling sa birong ito, mga kilalang manunulat at makata na may sariling pangalan sa paglikha ng orihinal na akda ngunit pumalaot pa rin sa pagsasalin. Bakit? Marahil, sapagkat nakikita nilang isang hamon ang mailipat sa ibang wika ang matatayog na kaisipan at maririkit na pananalita ng ibang awtor. O kaya’y ibig nilang ibahagi ang kasiyahang pampanitikan sa ibang hindi nakakabasa ng wika ng orihinal na awtor.

Ano man ang dahilan sa pagsasalin, batid ng isang responsableng tagasalin na may mga tungkulin siyang dapat tuparin kung nais niyang maging tagumpay ang kanyang salin.

Tatlo ang tungkuling ito: tungkulin sa kanyang awtor, tungkulin sa kanyang mga mambabasa, at tungkulin sa kanyang sining.

Tungkulin ng tagasalin na maging tapat sa kanyang awtor, na ang pagiging tapat ay nangangahulugan ng paglilipat sa wikang pinagsasalinan ng tunay na mensahe at kahulugan ng awtor. Walang karapatan ang isang tagasalin na bawasan o dagdagan ang sinasabi ng kanyang awtor. Maaari siyang magdagdag ng salita, o magdagdag ng paliwanag, ngunit hindi niya saklaw ang kahulugang ibig ipaabot ng orihinal na awtor. Tungkulin din ng tagasalin na maging tapat sa kanyang mga mambabasa, na ang pagiging tapat ay nangangahulugan ng pagsisikap na maihatid dito ang tunay na kahulugan ng orihinal na awtor. Sapagkat ang mga mambabasa ng salin ay hindi nakakabasa o hindi nakakaintindi ng wika ng orihinal, nasa mga kamay ng tagasalin ang buhay ng isang akda – magiging maganda lamang ito sa ibang wika kung tapat ang tagasalin sa kanyang tungkulin sa kanyang mga mambabasa. Ang pangatlong tungkulin ay ang tungkulin ng tagasalin sa kanyang sining. Ang pagsasalin ay hindi lamang isang siyensiya o agham, kundi isa ring sining, lalo pa kung pampanitikang akda ang isinasalin. Nakaatang sa balikat ng tagasalin ang tagumpay o pagkabigo ng isang salin” tungkulin niya, samakatwid, na lumikha sa isang panibagong wika ng isang panibagong likhang sining. Sabi nga ni Dante Gabriel Rosetti, “to endow a fresh nation, as far as possible, with one more possession of beauty.” Sa ganitong paraan, ang isang tagasalin ay nagiging isang tagalikha, tulad din ng orihinal na awtor.

Kahalagahan ng Pagsasalin

Ang pagsasalin ay nakatutulong sa pagbibigay ng mga bagong kaalaman sa isang lugar. Sa pagsasalin ng teksto nagkakaroon tayo ng kaalaman sa iba’t ibang lengguwahe. Mahalaga sa pagsasalin na malaman ang kasaysayan at kultura ng tekstong pinagmulan upang malaman ang wastong gamit ng wika at balarila ng teksto.

Kailangan din ito upang maunawaan ang mga salita na ginamit sa panahon kung kailan nagawa ang akda. Sa paglipas ng panahon ang mga salita ay nagkakaroon ng iba’t ibang kahulugan o di kaya’y may mga salitang hindi na nagagamit sa panahon ngayon. Pagpapakilala sa mga bagong mambabasa ng isang akdang itinuturing na makabuluhan ng isa o ng ilang tao.

Kailangan maging maingat sa pagsasalin ng mga teksto na madami ng nakabasa upang sa pagpapakilala nito sa ibang wika ay hindi mabalewala ang orihinal na estilo. Mahalaga sa pagsasalin na isaalang-alang ang mga mambabasa dahil dito mas mapapalawak ang nakakaunawa ng tekstong isasalin.

Nagkakaroon din ng pagkakaunawaan at interaksiyon ang dalawang wika. Nagagamit ang pagsasalin upang makabuo ng panibagong interaksyon sa pagitan ng magkaibang lugar. Nakakatulong din ito upang maunawaan ang wika, kultura at kasaysayan ng ibang lugar gamit ang iba’t ibang teksto o akda.

Katangian ng Pagsasalin

“Kailangang katulad na katulad ng orihinal ang diwa, ang estilo at paraan ng pagsulat ay katulad ng sa orihinal at taglay ang “luwag” at “dulas” ng pananalitang tulad ng sa orihinal, upang hangga’t maaari ay mag paraang orihinal (Santiago, 1976).”

“Kailangang meaning-based na nangangahulugang dapat itong magpahayag ng tamang kahulugan o diwa ng orihinal sa tunay na porma ng pokus ng wika. (Lacson,1984).”

Dapat sa pagsasaling wika isinasalang-alang ang orihinal na teksto. Dapat maging batayn nito ang diwa, himig at anyo ng teksto upang magparaang orihinal parin ang tekstong isinalin. Dapat din na may sapat nakaalaman ang tagasalin sa mga salita na ginamit sa teksto upang hind maging dahilan ng iba-ibang pagkahulugan ng mga salita.

Mahalaga ito sapagkat may mga salitang magkatulad ngunit magkaiba ng kahulugan. Kailangan sa pagsasalin na alamin ang kultura at wika ng lugar na pinagmulan at pagsasalinan upang maging tama ang bawat salitang gamit sa teksto. “Kailangang kumakatawan ito sa orihinal nang hindi nilalapastangan ang wikang kinasalinan (Medina, 1988).”

“Kailangang may sensibilidad, naipahahayag ang nilalaman at paraan ng orihinal, may natural at madulas na ekspresyon at tumutugon sa pagtanggap na tulad ng orihinal (Nida, 1964).” Isang katangian ng mahusay na salin ay dapat may sensibiladad at paggalang mula sa orihinal teksto.

“Kailangang matagumpay na matamo ang layuning maipahatid ito sa kinauukulang target (Nida, 1976).” Maituturing na mahusay na salin kapag ito naunawaan ng mga mambabasa at napanatili nito ang diwa, anyo at estilo ng tekstong pinagmulan.

Mga Katangiang Dapat Taglayin Ng Tagasalin

1. Kasanayan sa Pagbása at Panunuri

- Paulit-ulit na pagbása sa akda hanggang lubos na maunawaan ang nilalaman nito

- Pagpapasya kung paano tutumbasan ang bawat salita lalo na iyong mga salitang siyentipiko, teknikal, kultural at may higit sa isang kahulugan

- Pag-unawa sa antas ng wikang ginamit, estilo ng may-akda, kulturang nakapaloob sa teksto, at iba pang katangiang lampas sa estruktura

2. Kasanayan sa Pananaliksik Kasama rito ang:

- paghahanap sa kahulugan ng di-pamilyar na mga salita sa mga sanggunian (diksiyonaryo, ensiklopidya, at iba pa)

- pananaliksik tungkol sa bakgrawnd ng may-akda, kulturang nakapaloob sa akda, atbp.

- pagkilala sa target na mga mambabása

3. Kasanayan sa Pagsulat

- Ito ang masalimuot ng proseso ng paglikha ng salin at patuloy na rebisyon nito upang ganap na maging natural sa TL at sa mambabása.

- Pagsunod sa mga tuntuning panggramatika (hal., Ortograpiyang Pambansa)

- Kaalaman sa dalawang wikang sangkot sa pagsasalin at sa estruktura ng mga ito

- Pag-aayon ng kaayusan ng salita at pangungusap sa estruktura ng TL

Mga Batayang Kaalaman sa Wikang Filipino, Lokal na Wika at Banyagang Wika

Mayaman ang wika at isa itong malawak na larangan. Hindi nauubos ang mga kaalamang natututuhan at natutuklasan tungkol sa wika. Sa tanong na “ano ng aba ang wika?” napakaraming makukuhang sagot mula sa iba’t ibang dalubhasa sa wika.

Pinakagamitin at popular ang kahulugan ng wika na ibinigay ng lingguwistang si Henry Gleason (mula sa Austero et al. 1999). Ayon sa kanya, ang wika ay masistemang balangkas ng sinasalitang tunog na pinipili at isinasaayos sa paraang arbitraryo upang magamit ng mga taong kabilang sa isang kultura. Sa aklat nina Bernales et al. (2002), mababasa ang kahulugan ng wika bilang proseso ng pagpapadala at pagtanggap ng mensahe sa pamamagitan ng simbolikong cues na maaaring berbal o di-berbal. Samantala, sa aklat naman nina Mangahis et al. (2005), binanggit na may mahalagang papel na ginagampanan ang wika sa pakikipagtalastasan. Ito ang midyum na ginagamit sa maayos na paghahatid at pagtanggap ng mensahe na susi sa pagkakaunawaan.

Marami pang Pilipinong dalubwika at manunulat ang nagbibigay ng kanilang pakahulugan sa wika. Ayon sa mga edukador na sina Pamela Constantino at Galileo S. zafra (2000), ‘ang wika ay isang kalipunan ng mga salita at ang pamamaraan ng pagsasama-sama ng mga ito para magkaunawaan o makapag-usap ang isang grupo ng mga tao.” Binanggit ng Pambansang Alagad ng Sining sa Literatura na si Bienvenido Lumbera (2007) na parang hininga ang wika. Gumagamit tayo ng wika upang kamtin ang bawat pangangailangan natin.

Para naman sa linggguwistang si Alfonso O. Santiago (2003), “ang wika ang sumasalamin sa mga maithiin, lunggati, pangarap, damdamin, kaisipan o saloobin, pilosopiya, kaalaman at karunungan, moralidad, paniniwala at mga kaugalian ng tao sa lipunan.”

Kung sasangguni naman sa mga diksyunaryo tungkol sa kahulugan ng wika, ang wika ay Sistema ng komunikasyon ng mga tao sa pamamagitan ng mga pasulat o pasalitang simbolo. Ayon sa UP Diksyunaryong Filipino (2001) ang wika at “lawas ng mga salita at Sistema ng paggamit sa mga ito na laganap sa isang sambayanan na may iisang tradisyong pangkultura at pook na tinatahanan.”

Sa pangkalahatan, batay sa mga kahukugan ng wika na tinalakay sa itaas, masasabi na ang wika ay kabuuan ng mga sagisag na binubuo ng mga tunog na binibigkas o sinasalita at ng mga simbolong isinusulat. Sa pamamagitan ng wika, nagkakaunawaan, nagkakaugnay, at nagkakaisa ang mga tao. Kasangkapan ang wika upang maipahayag ng tao ang kaniyang naiisip, maibahagi ang kanyang mga karanasan at maipadama ang kanyang nararamdaman. Gayundin, bawat bansa ay may sariling wikang nagbibigkis sa damdamin at kaisipan ng mga mamamayan nito. Sa wika nasasalamin ang kultura at pinagdaanang kasaysayan ng isang bansa.

Sa iyong palagay, mayroon ka bang:

» Kasanayan sa Pagbása

» Kasanayan sa Panunuri

» Kasanayan sa Pananaliksik

» Kasanayan sa Pagsulat

Kung oo, maaari ka nang maging tagasalin.

Mula sa mga katuturang nabanggit, mahahango natin ang mga pangunahin at unibersal na katangian ng wika:

 

1. Ang wika ay masistemang balangkas.

Lahat ng wika sa daigdig ay sistematikong nakasaayos sa isang tiyak na balangkas. Walang wika ang hindi nakaayon sa balangkas na ito. Lahat ng wika ay nakabatay sa tunog. Ponema ang tawag sa makahuugang tunog ng isang wika samantalang Ponolohiya naman ang tawag sa makaagham na pag-aaral ng mga ito.

Kapag ang ponemang ito ay pinagsama, maaaring makabuo ng maliit na yunit ng salita na tinatawag na morpema.

Ang morpemang mabubuo ay maaaring isang salitang-ugat, panlapi, o morpemang ponema tulad ng ponemang /a/ na sa wika natin ay maaaring magpahiwatig ng kasariang pambabae. Morpolohiya naman ang tawag sa makaagham na pag-aaral ng mga morpema. Samantala, kapag ang mga salita ay ating pinag-ugnay-ugnay, maaari naman tayong makabuo ng mga pangungusap.

Sintaksis ang tawag sa makaagham na pag-aaral ng mga pangungusap. Kapag nagkaroon na ng makahulugang palitan ng mga pangungusap ang dalawa o higit pang tao ay nagkakaroon na ng tinatawag na diskurso. Aling wika ang hindi sumusunod sa balangkas na ito? Mayroon bang nalilikhang mga salita nang walang tunog? Maaari bang magkaroon ng diskurso nang walang pangungusap?

2. Ang wika ay sinasalitang tunog.

Hindi lahat ng tunog ay wika sapagkat hindi lahat ng tunog ay may kahulugan. Sa tao, ang pinakamakahulugang tunog na nililikha natin at kung gayo’y kasangkapan ng komunikasyon sa halos lahat kung hindi man lahat ng pagkakataon ay ang tunog na sinasalita.

Samaktuwid, ito ang mga tunog na nalilikha ng ating aparato sa pagsasalita na nagmumula sa hanging nanggagaling sa baga o ang pinanggagalingang lakas o enerhiya, nagdaraan sa pumapalag na bagay na lumilikha ng tunog o artikuladir at mino-modify ng resonador.

3. Ang wika ay pinipili at isinasaayos.

Sa lahat ng pagkakataon, pinipili natin ang wikang ating gagamitin. Madalas, ang pagpili ay nagaganap sa ating subconscious at magkaminsan ay sa ating conscious na pag-iisip. Bakit lagi nating pinipili ang wikang ating gagamitin?

Upang tayo’y maunawaan ng ating kausap. Hindi maaaring ipagpilitan nating gamitin ang isang wikang hindi nauunawaan ng ating kausap. Gayon din ang ating kausap, hindi niya maaaring ipagpilitan ang wikang hindi natin batid. Tayo, ang ating kausap o ang pareho ay kailangang pumili ng komong wika kung saan tayo magkakaunawaan. Samantala, upang maging epektibo naman ang komunikasyon, kailangang isaayos natin ang paggamit ng wika.

4. Ang wika ay arbitraryo.

Kung ipinapalagay na ang wika ay arbitraryo, ano ang paliwanag sa pahayag na ito? Ayon kay Archibald A. Hill (sa Tumangan, et al., 2000), just that the sounds of speech and their connection with entities of experience are passed on to all members of any community by older members of that community.

Kung gayon, ang isang taong walang ugnayan sa isang komunidad ay hindi matututong magsalita kung paanong ang mga naninirahan sa komunidad na iyon ay nagsasalita sapagkat ang esensya ng wika ay panlipunan.

Ngunit, samantalang ang bawat komunidad ay nakabubuo ng mga sariling pagkakakilanlan sa paggamit ng wika na ikinaiiba nila sa iba pang komunidad, bawat indibidwal ay nakadedebelop din ng sariling pagkakakilanlan sa pagsasalita na ikinaiiba niya sa iba pa, sapagkat bawat indibidwal ay may sariling katangian, kakayahan at kaalamang hindi maaaring katulad ng sa iba. After all, no two individuals are exactly alike.

5. Ang wika ay ginagamit.

Ang wika ay kasangkapan sa komunikasyon at katulad ng iba pang kasangkapan, kailangang patuloy itong ginagamit. Ang isang kasangkapang hindi ginagamit ay nawawalan na ng saysay, hindi ba? Gayon din ang wika. Idagdag pa na kapag ang wika ay hindi na ginagamit, ito ay unti-unting mawawala at tuluyang mamamatay. Ano ang saysay ng patay na wika? Wala.

6. Ang wika ay nakabatay sa kultura.

Paanong nagkakaiba-iba ang mga wika sa daigdig? Dahil sa pagkakaiba-iba ng mga kultura ng mga bansa at mga pangkat. Ito ang paliwanag kung bakit may mga kaisipan sa isang wika ang walang katumbas sa ibang wika sapagkat wala sa kultra ng ibang wika ang kaisipang iyon ng isang wika.

Pansinin natin ang pagkakaiba ng Ingles at Filipino. Ano-ano ang iba’t ibang anyo ng ice formations sa Ingles? Ano ang katumbas ng mga iyon sa Filipino? Maaaring yelo at nyebe lamang. Ngunit ano ang katumbas natin sa iba pa? Wala, sapagkat hindi naman bahagi ng ating kultura ang glacier, icebergs, frost, hailstorm at iba pa.

 

Samantala, ano naman ang katumbas sa Ingles ng ating palay, bigas at kanin? Rice lamang, hindi ba? Bakit limitado ang bokabularyong Ingles sa pagtutumbas ng mga salitang sagrado ng kulturang agrikultural? Hindi iyon bahagi ng kanilang kultura.

7. Ang wika ay nagbabago.

Dinamiko ang wika. Hindi ito maaaring tumangging magbago. Ang isang wikang stagnant ay maaari ring mamatay tulad ng hindi paggamit niyon. Paano nagbabago ang wika? Ang isang wika ay maaaring nadaragdagan ng mga bagong bokabularyo.

Bunga ng pagiging malikhain ng mga tao, maaaring sila ay nakalilikha ng mga bagong salita. Ang pinakamahusay na halimbawa nito ay ang mga salitang balbal at pangkabataan. Samantala, kailangan ding lapatan ng mga katawagan ang mga produkto ng pag-unlad ng teknolohiya at sensya.

Bunga nito, ang ating wika ay nadaragdagan ng mga bagong salita na hindi umiiral noon. May mga salita ring maaaring nawawala na sapagkat hindi na ginagamit. Samantala, may mga salita naming nagkakaroon ng bagong kahulugan.

 

Mga Teorya at Metodo sa Pagsasalin

Halimbawa: Mga antas ng interaksyon o levels of interaction

Pakikitungo (transaction/civility with)

Pakikisalamuha (inter-action with)

Pakikilahok ( joining/participating with)

Pakikibagay (in-conformity with/in-accord with)

Pakikipagpalagayan/Pakikipagpalagayang-loob (being-in

rapport/understanding/acceptance with)

Pakikisangkot (getting involved)

Pakikiisa (being one-with)

“pamatid-uhaw” para sa “refreshments”

“pamutat” para sa “appetizer”

“sumpong” para sa “temper” o “tantrum mania”

 

9. Saling-Sanib/ Amalgamated Translation--- bihira nating ibahin ang anyo ng mga salitang galing sa iba’t ibang katutubong wika ng Pilipinas o di kaya’y wikang banyaga na napasok na sa bokabularyong Filipino;

Halimbawa: “mahay” at “pagsinabtanay” ng Cebuano

** Nagmamahay ang isang Cebuano kapag binigo siya ng kapwa niya Cebuano. Iniisip ng isang taga-Surigao ang “pagsinabtanay” kapag hindi rin tumupad sa isang usapan ang isang kapwa-Surigao.

“gahum” (Cebuano) para sa hegemony

“hinupang” (Hiligaynon) para sa adolescence

“bising” (Palawan squirrel)

“basad” (Tagbanuwa) “underworld

“basi” (Tinggian) “rice wine” for Japanese “sake”