Panitikan

 Panitikan

• Ang salitang Tagalog na “panitikan” ay galing sa unlaping PANG- (na nagiging PAN- kapag ang kasunod na ugat ay nagsisismula sa d, l, r, s, t); sa ugat ng TITIK (letra) na nawawalan ng simulang T sa pagkakasunod sa PAN-; at sa hulaping –AN, samakatwid: pang * titik * an. 
• Ang salitang ito ang panumbas ng Tagalog sa “literatura” o “literature” na parehong batay sa ugat na Lating “litera” na ang kahuluga’y “letra” o titik.
• Ayon kay Hno. Azarias, sa kanyang aklat na “Pilosopia ng Literature”, ang Panitikan ay pagpapahayag ng mga damdamin ng tao hinggil sa mga bagay-bagay sa daigdig, sa pamumuhay, sa lipunan at pamahalaan, at sa kaugnayan ng kaluluwa sa Bathalang lumikha.
• “Nasusulat na tala ng pinakamabuting kaisipan at damdamin ng tao.” (W.J. Jong)

Anyo ng Panitikan

 

• Tuluyan (prosa) – maluwag na pagsasama-sama ng mga salita sa katutubong takbo ng pangungusap.  Halimbawa, anekdota, alamat, maikling katha, kathambuhay, sanaysay, talambuhay, dula, at iba pa.
• Patula – pagbubuo ng pahayag sa pamamagitan ng salitang binilang sa pantig (6, 8, 12, 16, o 18 sa taludtod) at pinapagtugma-tugma sa mga dulo ng mga taludtod sa loob ng isang estropa (stanza).  Halimbawa, liriko, oda, pastoral, kurido, tulang pasalaysay, tulang padula, soneto, at iba pa.

Matandang Panitikan

Ang matandang panitikan ay inuuri sa dalawa: 

 

• Pasalita – kabilang sa panitikang hindi nakasulat ang mga pahayag na binubuo ng maiikling taludturan tulad ng salawikain, kasabihan, bugtong, mga talinghaga at mga awiting-bayan.
• Pasulat – sa paglipas ng panahon, ang panitikang ito’y nagpasalin-salin sa bibig ng mga mamamayan; ito ay napagyaman, hanggang sa naging maunlad ang panulatan at palimbagan at napatala na sa mga aklat – mga akdang kababakasan ng nakalipas na panahon..

 

Salawikain o Sawikain at Kasabihan – karamihan sa mga ito ay may impluwensya ng Arabe, Malay at ng Indo-Tsina.

 

Salawikain o Sawikain – nagtataglay ng talinghaga.  Nagsisilbing mga panuntunan sa buhay – mga bata ng kaugalian at patnubay ng kagandahang-asal.  Binubuo ito ng mga taludtod na karaniwa ay dadalawa, may sukat at tugma at nagbibigay-aral.

 

Halimbawa:

 

Ang bato sakdal man ng tigas

Tubig na malambot ang nakaaagnas.

 

Di man makita ang apoy

Sa aso matutunton.

 

Ang inahing mapagkupkop

Di man anak isusukob.

 

Sabi o Kasabihan – hango sa karunungan ng matatandang may mga karanasan sa buhay.  May himig paalaala, kung minsa’y parang nanunudyo, ang mga ito’y hindi gumagamit ng malalalim na mga talinghaga.  Payak lamang ang kahulugan ng mga ito na kasasalaminan din ng gawi at ugali ng tao.

 

Halimbawa:

 

Anak na di paluhain                                                           Walang sumisira sa bakal

Ina ang patatangisin.                                                           Kundi kanya ring kalawang.

 

Nasa banig                                                                            Ang maniwala sa sabi

Lumipat sa sahig.                                                 Walang bait na sarili.

Kuwalta na

Naging bato pa.

 

Bugtong, Talinghala, Tanaga – sa aklat na Vocabulario de la Lengua Tagala (1754) nina Padre Juan de Noceda at Pedro de San Lucar, maraming maiikling matulaing pagpapahayag na kinabibilangan ng bugtong, talinghaga, at tanaga.

 

Bugtong – tugmang naghahamon sa tao na mag-isip nang madalian nang walang pagbabatayan kundi ang inilalarawan ng mga salita.  May layunin itong mapasigla ang guniguni at mapatalas ang isip.

 

Halimbawa:

 

Di matingalang bundok                                     Kinalag ang balangkas

Darak ang nakakamot.                                       Sumayaw nang ilagpak.

(BALAKUBAK)                                                                 (TRUMPO)

 

Kakabiyak na niyog                                                            Isang balong malalim,

Magdamag inilibot.                                                             Punung-puno ng patalim.

(BUWAN)                                                                             (BIBIG)

 

Talinghaga – isang payak na metaporang may walong pantig sa bawat taludtod.  Ito ay may sukat at tugma.

 

Halimbawa:

 

Labong ng kawayang bagong tumutubo

Langit na mataas ang itinuturo;

Kapag tumanda na at saka lumago,

Lupang pinagmulan, doon din ang yuko.

 

Tanaga – ayon kina Noceda at Sanlukar, isang tulang may apat na taludtod na pipituhing-pantig at naghahamon din sa isip.

 

Halimbawa:

 

Ang tubig ma’y malalim                    Baging akong kalatkat

Malilirip kung lipdin                                           Kaya ako nataas

Itong budhing magaling                                     Sa balite kumalat               

Maliwag paghanapin.                                         Nakinabang ng taas.

 

Bulong – tulang ginagamit sa panggagamot o pang-iingkanto.

 

Halimbawa:

 

Huwag magagalit, kaibigan,                                              Tabi po, tabi po

Aming pinuputol lamang                                   Huwag pong manununo.

Ang sa ami’y napag-utusan.  

 

Awiting-bayan – tulad ng alinmang tula, ang mga ito ay may sukat at tugma.  Di nakilala ang mga kumatha ng maraming awiting bayan.

 

Itinala ni Epifanio de los Santos Cristobal ang sumusunod na awiting-bayan:

 

1. suliranin (awit sa paggaod)
2. talindaw (awit sa pamamangka)
3. diona (awit sa panliligaw at pagkakasal)
4. oyayi o ayayi (awit sa paghehele)
5. kumintang (awit sa pakikidigma; nang lumao’y naging awit sa pag-ibig)
6. sambotani (awit sa pagtatagumpay)
7. kundiman (awit ng pag-ibig)
8. dalit (himno)

 

Epiko – mga tulang-salaysay tungkol sa mga bayani at sa kanilang kabayanihan.  Ang mga bayaning ito ay tila mga bathala sa pagtataglay ng kapangyarihan.  Ang mga epiko ay paawit kung isalaysay.  Sinasabing ang mga epiko ng mga Bisaya, Tagalog, Iluko, Ifugao, at Bikol ay napasulat sa Alibata, samantala ang epiko ng Mindanao ay nakasulat sa Sanskrito.

 

Halimbawa:

1. Hudhud (Ifugao)
2. Ibalon (Bikol)
3. Biag ni Lam-ang (Ilokano)
4. Maragtas (Hiligaynon-Iraya)

Akdang Panrelihiyon

 

1. Doctrina Cristiana – Ito ang kauna-unahang aklat na nilimbag sa Pilipinas.  Nilimbag ito sa pamamagitan ng silograpiya noong 1593.
2. Nuestra Señora del Rosario – sinulat ito at inilimbag ni Pari Blancas de San Jose, O.P., noong 1602 sa Imprenta ng Santo Tomas.
3. Barlaan at Josaphat – sinulat ito ni Pari Antonio de Borja, S.J., at inilathala noong 1708 at muli noong 1712.  Ito ay batay sa sa mga salaysay mula sa Bibliya.  Ipinalalagay na ito ang kauna-unahang nobelang Tagalog kahit salin lamang.
4. Pasyon – sa panahon ng kuwaresma, ang buhay at pagpapakasakit ng Panginoong Hesukristo ay inaawit. 
5. Mga Dalit kay Maria – sabayang inaawit bilang handog kung buwan ng Mayo sa pag-aalay ng bulaklak sa Mahal na Birhen. 

 

Pari Modesto de Castro – dahil sa kanyang Urbana at Feliza, tinagurian siyang “Ama ng Tuluyang Klasika sa Tagalog.”

PANITIKAN – Ang Kahulugan Nito At Mga Uri, Anyo At Mga Akda Ng Bawat Anyo

PANITIKAN – Sa paksang ito, malalaman natin ang kahulugan ng panitikan, ang dalawang uri, at ang dalawang anyo na may halimbawang akda ng bawat anyo.

Ang panitikan ay tinutukoy sa lahat ng uri ng pahayag, nakasulat man o binibigkas, ayon sa isang handout na naupload sa Scribd. Nanggaling ito sa salitang-ugat na titik na ikinabit ang unlaping pang- at hulaping -an.

Ayon sa handout, ang mga layunin nito ay para maipakita ang relidad at katotohanan; at makalikha ng isa pang daigdig na taliwas sa katotohanan.

Mga Uri ng Panitikan:

• kathang-isip (Ingles: fiction)
• indi kathang-isip (Ingles: non-fiction)

Mga Anyo ng Panitikan:

• tuluyan o prosa – tumutukoy ito sa maluwang na pagsasama-sama ng mgasalita sa loob ng pangungusap. Nasusulat ito sa karaniwang takbo ngpangungusap o pagpapahayag.
• tula o panulaan – ito ay ang pagbubuo-buo ng pangungusap o parirala sa pamamagitan ng salitang binibilang na pantig sa taludtod na pinagtugma-tugma

Bawat anyo ay mga iba’t ibang mga akda

Mga akdang tuluyan

• Alamat – isang uri na kung saan nagkukuwento ito tungkol sa mga pinagmulan ng mga bagay-bagay sa daigdig. Minsan sa mga pinagmulan nga mga hayop or mga halaman.
• Anekdota – akdang isinalasaysay ang mga kakaiba o kakatuwang nangyari sa buhay ng isang sikat, o kilalang mga tao.
• Nobela – o tinatawag ding kathambuhay, ito ay isang mahabang kuwentong piksyon na binubuo ng iba’t ibang kabanata.
• Pabula – akda kun saan amg mga tauhan ay mga hayop
• Parabula – o tinatawag ding talinhaga, ito ay mga maikling kuwentong may aral na kalimitang hinahango mula sa Bibliya.
• Maikling Kuwento – ito ay hinggil sa isang mahalagangpangyayaring kinasasangkutan ng isa o ilang tauhan at may iisang kakintalano impresyon lamang. Isa itong masining na anyo ng panitikan.
• Dula – uri na hinahati sa pamamagitan ng yugto at kadalasang isinalaysay sa mga teatro.
• Sanaysay – maiksing komposisyon na kailimitang naglalaman ngpersonal na kuru-kuro ng may-akda.
• Talambuhay – isinalaysay ito ng kasaysayan ng buhay ng isang tao na base sa mga tunay na impormasyon.
• Talumpati – isinalysay nito ang mga kaisipan o opinyon ng isang tao upang humikayat,tumugon, mangatwiran, magbigay ng kaalaman o impormasyon at maglahadng isang paniniwala.
• Balita – nagpapahayag sa mga kasalukuyang kaganapan sa labas at/o loob ng isang bansa 
• Kwentong Bayan – uri na sumalaysay ng mga likhang-isip na mga tauhan na kumakatawan sa mga uri ng mamamayan

Mga akdang patula

• Tulang Pasalaysay – tumutukoy sa mga pinapaksang mahahalagang mga tagpo opangyayari sa buhay, ang kagitingan at kabayanihan ng tauhan.
• Awit/Korido at Kantahin – musikang magandang pinakikinggan.
• Epiko – isinalaysay ang kabayanihan atpakikipagtunggali ng isang tao o mga tao laban sa mga kaaway na kadalasang hindi mapaniwalaan dahil sa mga tagpuang makababalaghan at di-kapani-paniwala.
• Balad – uri o tema ng isang tugtugin.
• Sawikain – tumutukoy ito sa:
  • idioma – isang uri ng sawikain pagpapahayag na ang kahulugan ay hindikomposisyunal.
  • moto – parirala na nagpapahiwatig ng sentimiento ng isang grupong mga tao
  • salawikain – mga kasabihan o kawikaan.
• Bugtong – pangungusap o tanong na may iba o nakatagong kahulugan.
• Tanaga – tumutukoy ito sa mga maikling katutubong Pilipinong tula na naglalaman ng pang-aral at payak na pilosopiyang ginagamit ng matatanda sa pagpapagunita sa mga kabataan.