Mga Akdang Mapanghimagsik

 

Ang paghihimagsik laban sa mga Kastila ay pinagtampukan ng mga akda nina Bonifacio at Emilio Jacinto, mga akdang nasulat sa Tagalog, ang wikang opisyal ng Katipunan.  Samantala, ang paghihimagsik laban sa mga Amerikano ay tinampukan naman ng mga akda nina Apolinario Mabini at Jose Palma.

Andres Bonifacio (1863-1897) – kinilalang “Ama ng Demokrasyang Pilipino” kinilala rin siyang “Dakilang Plebyo”.  Siya ay kasal kay Gregoria de Jesus, ang tinaguriang “Lakambini ng Katipunan”.  Si Bonifacio ay gumamit ng mga sagisag na “Agap-ito Bagumbayan” at “May Pag-asa”.

Mga Akda ni Bonifacio:

 

1. Pag-ibig sa Tinubuang Lupa (tula)
2. Sampung Utos
3. Pahimakas (salin ng Mi Ultimo Adios ni Rizal)
4. Mga Katungkulang Gagawin ng mga Anak ng Bayan (dekalogo ng Katipunan)
5. Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog (sanaysay)
6. Katapusang Hibik ng Pilipinas (tulang tugon sa tula ni del Pilar na Sagot ng Espanya sa Hibik ng Pilipinas)

 

Emilio Jacinto (1875-1899) – kinilalang “Utak ng Katipunan” dahilan na rin sa kanyang katalinuhan.  Sumulat ng Kartilya ng Katipunan.  Ginamit niya sa pagsulat ang sagisag na “Dimas-Ilaw”; ginamit naman niyang pangalan bilang kasapi ng Katipunan ang “Pingkian”.

 

Mga Akda ni Jacinto:

1. A La Patria (tulang hawig sa Mi Ultimo Adios ni Rizal)
2. A Mi Madre (isang oda)
3. Liwanag at Dilim (katipunan ng mga sanaysay)
4. Ang Tao ay Magkakapantay
5. Kalayaan

 

Apolinario Mabini (1864-1903) – kilala sa bansag na “Dakilang Lumpo”.  Tinaguriang siyang “Utak ng Himagsikan”.  Bilang manunulat, marami siyang akda sa Kastila – mga akdang pampolitika, sosyolohiko, pampamahalaan at pilosopiko.

 

Mga Akda ni Mabini:

1. La Revolucion Filipino
2. El Verdadero Decalogo (Ang Tunay na Dekalogo)

 

Jose Palma (1876-1903) – kabilang sa mga manunulat sa panahon ng rebolusyon laban sa mga Amerikano.  Ang tulang “Filipinas” ang makabuluhan niyang ambag sa panitikan.  Ito ang naging titik ng musikang nalikha ni Julian Felipe.

Mga Pangunahing Manunulat-Propagandista

 

Mga Pangunahing Manunulat-Propagandista

Jose P. Rizal (1861 – 1896) – Naipalimbag niya sa Berlin ang nobelang Noli Me Tangere (1887).  Noong 1890, tinapos niya ang ikalawang nobela, ang El Filibusterismo sa Ghent, Belgium.  Gumamit si Rizal ng mga sagisag na “Dimas-Alang” at “Laong-Laan”. Si Rizal ay nakapagsasalita ng dalawampu’t dalawang wika. 

 

Marcelo H. del Pilar – bilang pangunahing pinuno ng Kilusang Propaganda, ipinakita niya kaagad ang pagtutol sa mga pamamalakad ng mga Kastila.  Lantad ang gayon niyang damdamin sa pahayagang Diariong Tagalog, na itinatag at pinamatnugutan niya noong 1882.  Noong Nobyembre 15, 1889, napasalin sa kanya ang pagiging patnugot ng La Solidaridad.  Gumamit siya ng mga sagisag tulad ng “Dolores Manapat”, “Piping Dilat”, “Maitalaga”, “Kupang”, “Carmelo”, “L.O. Crame” at “Pupdoh”.

 

Mga Akda ni del Pilar:

 

1. “Pag-ibig sa Tinubuang Lupa” – salin ng tulang “Amor Patrio” ni Rizal.
2. Caiigat Cayo (1888)
3. Dasalan at Tocsohan (1888)
4. Ang Kadakilaan ng Dios
5. Sagot ng Espanya sa Hibik ng Pilipinas (1889)
6. Dupluhan…Dalit…mga Bugtong…

 

Graciano Lopez Jaena (1856-1896) – itinatag niya sa Espanya ang Circulo Hispano-Filipino; sumulat ng mga ulat para sa Circulo.  Noong 1889, itinatag niya ang La Solidaridad at naging unang patnugot nito.  Nang mapalipat kay M. del Pilar ang tungkulin ng patnugot, naging manunulat na lamang siya ng pahayagan.  Nagkubli siya sa pangalang “Diego Laura”.  Sa kanyang panahon, higit siyang kinilalang orador kaysa manunulat.  Sinulat niya ang Fray Botod, isang maikling nobelang mapang-uyam na naglalarawan sa “kasibaan ng mga prayle”.  Ang Fray Botod ay prayleng napakalakas kumain.

 

Mariano Ponce (1863-1899) – gumamit ng mga sagisag na “Naning”, “Tikbalang”, “Kalipulako”.  Kabilang sa mga akda niya ang “Mga Alamat ng Bulakan”, at ang dulang “Pagpugot kay Longino”.

 

Antonio Luna (1866-1899) – parmasyutikong gumamit ng sagisag na Taga-ilog sa kanyang pag-akda.  Marami siyang naiambag sa La Solidaridad.  Kabilang sa mga akda niya ang “Noche Buena”, “La Tertulia Filipina”, “La Maestra de Mi Pueblo” at ang “Impresiones”.

 

Pedro A. Paterno (1858-1911) – may-akda ng Ninay isang nobelang sosyolohiko.  Ito ang unang nobelang sinulat sa Kastila ng isang Pilipino. 

 

Pascual Poblete (1858-1921) – nobelista, makata, mananalaysay at tinaguriang “Ama ng Pahayagan”.  Siya ang nagtatag ng mga pahayagang El Resumen, El Grito del Pueblo at Ang Tinig ng Bayan.  Siya rin ang kauna-unahang nagsalin sa Tagalog ng Noli Me Tangere.

 

Jose Maria Panganiban (1865-1895) – sumulat ng mga sanaysay, lathalain at mga talumpati sa ilalim ng sagisag na Jomapa.

 

Pedro Serrano Laktaw – leksikograpo at manunulat; isa ring pangunahing Mason.  Siya ang unang sumulat ng Diccionario Hispano-Tagalog (1889).

 

Isabelo delos Reyes – nagtatag ng “Iglesia Filipina Independente”; nagtamo ng gantimpala sa Exposisyon sa Madrid, sa sinulat na “El Folklore Filipino”.

 

Fernando Canon – kaklase ni Rizal sa Ateneo.  Sumulat siya ng tula ukol kay Rizal.  Sa mga tulang pang-Rizal nagsimula ang kanyang katanyagan.

 

Kapwa pintor naman sina Juan Luna at Felix Resureccion Hidalgo.

Panitikan

 Panitikan

• Ang salitang Tagalog na “panitikan” ay galing sa unlaping PANG- (na nagiging PAN- kapag ang kasunod na ugat ay nagsisismula sa d, l, r, s, t); sa ugat ng TITIK (letra) na nawawalan ng simulang T sa pagkakasunod sa PAN-; at sa hulaping –AN, samakatwid: pang * titik * an. 
• Ang salitang ito ang panumbas ng Tagalog sa “literatura” o “literature” na parehong batay sa ugat na Lating “litera” na ang kahuluga’y “letra” o titik.
• Ayon kay Hno. Azarias, sa kanyang aklat na “Pilosopia ng Literature”, ang Panitikan ay pagpapahayag ng mga damdamin ng tao hinggil sa mga bagay-bagay sa daigdig, sa pamumuhay, sa lipunan at pamahalaan, at sa kaugnayan ng kaluluwa sa Bathalang lumikha.
• “Nasusulat na tala ng pinakamabuting kaisipan at damdamin ng tao.” (W.J. Jong)

Anyo ng Panitikan

 

• Tuluyan (prosa) – maluwag na pagsasama-sama ng mga salita sa katutubong takbo ng pangungusap.  Halimbawa, anekdota, alamat, maikling katha, kathambuhay, sanaysay, talambuhay, dula, at iba pa.
• Patula – pagbubuo ng pahayag sa pamamagitan ng salitang binilang sa pantig (6, 8, 12, 16, o 18 sa taludtod) at pinapagtugma-tugma sa mga dulo ng mga taludtod sa loob ng isang estropa (stanza).  Halimbawa, liriko, oda, pastoral, kurido, tulang pasalaysay, tulang padula, soneto, at iba pa.

Matandang Panitikan

Ang matandang panitikan ay inuuri sa dalawa: 

 

• Pasalita – kabilang sa panitikang hindi nakasulat ang mga pahayag na binubuo ng maiikling taludturan tulad ng salawikain, kasabihan, bugtong, mga talinghaga at mga awiting-bayan.
• Pasulat – sa paglipas ng panahon, ang panitikang ito’y nagpasalin-salin sa bibig ng mga mamamayan; ito ay napagyaman, hanggang sa naging maunlad ang panulatan at palimbagan at napatala na sa mga aklat – mga akdang kababakasan ng nakalipas na panahon..

 

Salawikain o Sawikain at Kasabihan – karamihan sa mga ito ay may impluwensya ng Arabe, Malay at ng Indo-Tsina.

 

Salawikain o Sawikain – nagtataglay ng talinghaga.  Nagsisilbing mga panuntunan sa buhay – mga bata ng kaugalian at patnubay ng kagandahang-asal.  Binubuo ito ng mga taludtod na karaniwa ay dadalawa, may sukat at tugma at nagbibigay-aral.

 

Halimbawa:

 

Ang bato sakdal man ng tigas

Tubig na malambot ang nakaaagnas.

 

Di man makita ang apoy

Sa aso matutunton.

 

Ang inahing mapagkupkop

Di man anak isusukob.

 

Sabi o Kasabihan – hango sa karunungan ng matatandang may mga karanasan sa buhay.  May himig paalaala, kung minsa’y parang nanunudyo, ang mga ito’y hindi gumagamit ng malalalim na mga talinghaga.  Payak lamang ang kahulugan ng mga ito na kasasalaminan din ng gawi at ugali ng tao.

 

Halimbawa:

 

Anak na di paluhain                                                           Walang sumisira sa bakal

Ina ang patatangisin.                                                           Kundi kanya ring kalawang.

 

Nasa banig                                                                            Ang maniwala sa sabi

Lumipat sa sahig.                                                 Walang bait na sarili.

Kuwalta na

Naging bato pa.

 

Bugtong, Talinghala, Tanaga – sa aklat na Vocabulario de la Lengua Tagala (1754) nina Padre Juan de Noceda at Pedro de San Lucar, maraming maiikling matulaing pagpapahayag na kinabibilangan ng bugtong, talinghaga, at tanaga.

 

Bugtong – tugmang naghahamon sa tao na mag-isip nang madalian nang walang pagbabatayan kundi ang inilalarawan ng mga salita.  May layunin itong mapasigla ang guniguni at mapatalas ang isip.

 

Halimbawa:

 

Di matingalang bundok                                     Kinalag ang balangkas

Darak ang nakakamot.                                       Sumayaw nang ilagpak.

(BALAKUBAK)                                                                 (TRUMPO)

 

Kakabiyak na niyog                                                            Isang balong malalim,

Magdamag inilibot.                                                             Punung-puno ng patalim.

(BUWAN)                                                                             (BIBIG)

 

Talinghaga – isang payak na metaporang may walong pantig sa bawat taludtod.  Ito ay may sukat at tugma.

 

Halimbawa:

 

Labong ng kawayang bagong tumutubo

Langit na mataas ang itinuturo;

Kapag tumanda na at saka lumago,

Lupang pinagmulan, doon din ang yuko.

 

Tanaga – ayon kina Noceda at Sanlukar, isang tulang may apat na taludtod na pipituhing-pantig at naghahamon din sa isip.

 

Halimbawa:

 

Ang tubig ma’y malalim                    Baging akong kalatkat

Malilirip kung lipdin                                           Kaya ako nataas

Itong budhing magaling                                     Sa balite kumalat               

Maliwag paghanapin.                                         Nakinabang ng taas.

 

Bulong – tulang ginagamit sa panggagamot o pang-iingkanto.

 

Halimbawa:

 

Huwag magagalit, kaibigan,                                              Tabi po, tabi po

Aming pinuputol lamang                                   Huwag pong manununo.

Ang sa ami’y napag-utusan.  

 

Awiting-bayan – tulad ng alinmang tula, ang mga ito ay may sukat at tugma.  Di nakilala ang mga kumatha ng maraming awiting bayan.

 

Itinala ni Epifanio de los Santos Cristobal ang sumusunod na awiting-bayan:

 

1. suliranin (awit sa paggaod)
2. talindaw (awit sa pamamangka)
3. diona (awit sa panliligaw at pagkakasal)
4. oyayi o ayayi (awit sa paghehele)
5. kumintang (awit sa pakikidigma; nang lumao’y naging awit sa pag-ibig)
6. sambotani (awit sa pagtatagumpay)
7. kundiman (awit ng pag-ibig)
8. dalit (himno)

 

Epiko – mga tulang-salaysay tungkol sa mga bayani at sa kanilang kabayanihan.  Ang mga bayaning ito ay tila mga bathala sa pagtataglay ng kapangyarihan.  Ang mga epiko ay paawit kung isalaysay.  Sinasabing ang mga epiko ng mga Bisaya, Tagalog, Iluko, Ifugao, at Bikol ay napasulat sa Alibata, samantala ang epiko ng Mindanao ay nakasulat sa Sanskrito.

 

Halimbawa:

1. Hudhud (Ifugao)
2. Ibalon (Bikol)
3. Biag ni Lam-ang (Ilokano)
4. Maragtas (Hiligaynon-Iraya)

Akdang Panrelihiyon

 

1. Doctrina Cristiana – Ito ang kauna-unahang aklat na nilimbag sa Pilipinas.  Nilimbag ito sa pamamagitan ng silograpiya noong 1593.
2. Nuestra Señora del Rosario – sinulat ito at inilimbag ni Pari Blancas de San Jose, O.P., noong 1602 sa Imprenta ng Santo Tomas.
3. Barlaan at Josaphat – sinulat ito ni Pari Antonio de Borja, S.J., at inilathala noong 1708 at muli noong 1712.  Ito ay batay sa sa mga salaysay mula sa Bibliya.  Ipinalalagay na ito ang kauna-unahang nobelang Tagalog kahit salin lamang.
4. Pasyon – sa panahon ng kuwaresma, ang buhay at pagpapakasakit ng Panginoong Hesukristo ay inaawit. 
5. Mga Dalit kay Maria – sabayang inaawit bilang handog kung buwan ng Mayo sa pag-aalay ng bulaklak sa Mahal na Birhen. 

 

Pari Modesto de Castro – dahil sa kanyang Urbana at Feliza, tinagurian siyang “Ama ng Tuluyang Klasika sa Tagalog.”

MGA MANUNULAT

 

1. Herminigildo Flores- "Hibik ng Pilipinas sa Inang Espanya"
2. Marcelo H. Del Pilar- "Dasalan at Tocsohan," "Caiingat Cayo","Sagot ng Espanya sa Hibik ng Pilipinas:","Ang Cadakilaan ng Diyos".
3. Jose Rizal- "Sa aking mga Kababata," "Liham sa mga Babaeng Taga-Malolos," "Junto al Pasig', Noli Me Tangere at El Filibusterismo.
4. Graciano Lopez Jaena- "Fray Botod"
5. Antonio Luna- "Por Madrid,""Impressiones,""La Tertulia Filipina"
6. Pedro Paterno- Ninay, Sampaguita y Poesias Varias
7. Andres Bonifacio- "Katapusang Hibik ng Pilipinas," " Pag-ibig sa Tinubuang Lupa"
8. Emilio Jacinto- "Kartilla ng Katipunan," "Liwanag at Dilim"
9. Pio Valenzuela- "Catwiran"
10. Apolinario Mabini- "El Verdadero Decalogo"
11. Jose Palma- "Himno Nacional Filipino"
TULA AT MAKATA
1. Jose Corazon de Jesus- Huseng Batute, Ang Makata ng Puso, "Isang Punongkahoy"
2. Lope K. Santos- Makata ng Buhay, manunulat, gobernador, senador, guro, "Mga hamak na Dakila,""Puso at Diwa".
3. Benigno Ramos- Ang Bahag ng Diyos
4. Pedro Gatmaitan- pinaksa ang lipunang feudal,"Salamisim"
5. Inigo Ed Regalado- Ang Pinagbangunan
6. Florentino Collantes- Ang Lumang Simbahan
7. Julian Cruz Balmaceda- Kung Mamili ang Dalaga
8. Valerio Hernandez Pena- Luha ng Panulat
NOBELA O KATHAMBUHAY
1. Lope K. Santos- Banaag at Sikat
3. Patricio Mariano- Pinuno ng Tulisan
4. Roman Reyes- Bulaklak ng Kalmpang
5. Inigo ed Regalado- Madaling-Araw
DULA AT DULAAN
1. Severino Reyes- Mga Kuwento ni Lola Basyang," "Walang Sugat", Gran Compana de Zarsuela Tagala
2. Hermogenes Ilagan- Dalagang Bukid,"Ilagan Films
3. Pascual H. Poblete- Amor Patria
4. Juan K. Abad- Tanikalang Ginto
5. Jose Ma. Rivera- Ang Mga Kamag-anak
6. Juan Crisostomo Sotto- Ang Kasalanan ng Patay
7. Juan Matapang Cruz- Hindi ako patay
8. Aurelio Tolentino- Kahapon, Ngayon, at Bukas
2. Faustino Aguilar-
Pinaglahuan