Alpabetong Filipino
Ang alpabetong Filipino ay binubuo ng 28 letra na ganito ang ayos:
A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, Ň, NG, O, P, Q, R, S, T,
U, V, W, X, Y, Z,
Sa 28-letrang ito ng alpabeto, 20 letra ang nasa dating ABAKADA (A,
B, K, D, E, G, H, I, L, M, N, NG, O, P, R, S, T, U, W, Y), at 8 letra ang
dagdag dito (C, F, J, Ň, Q, V, X, Z) na
galing sa mga umiiral na wika ng Pilipinas at sa iba pang wika.
Ang ngalan ng mga letra. Ang tawag
sa mga letra ng alpabetong Filipino ay ayon sa tawag-Ingles maliban sa Ň (enye) na tawag-Kastila.
Silabikasyon
Sa kasalukuyan ay may mga kayarian ng pantig na ambag ng mga lokal
na wika at panghihiram.
Ang pagtukoy sa pantig, gayundin sa kayarian nito, ay sa
pamamagitan ng paggamit ng simbolong K para sa katinig at P para
sa patinig. Narito ang ilang halimbawa
ng mga pantig.
Kayarian Halimbawa
P u-pa
KP ma-li
PK is-da
KPK han-da
KKP pri-to
PKK eks-perto
KKPK plan-tsa
KKPKK trans-portasyon
KKPKKK shorts
Palabuuan ng Salita
- Morpolohiya – ito ay sistema ng
pagsasama-sama ng mga morpema sa pagbuo ng mga salita sa isang wika. Pag-aaral ng mga morpema ng wika.
Morpema – pinakamaliit na yunit o
bahagi ng wika na nagtataglay ng sariling kahulugan. Ito ay maaaring isang salita o bahagi lamang
ng salita.
Mga Paraan ng Pagbuo ng Salita
Payak ang
anyo ng salita kapag binubuo ito ng salitang-ugat lamang, tulad nito:
langit yaman sulat
ilog puti lantad/hantad
bahay diwa talino
Maylapi ang anyo ng salita kapag binubuo
ito ng salitang-ugat at panlaping maaaring ilagay sa unahan o hulihan ng
salitang-ugat. Dahil sa panlaping
nag-uuri, nagkakaroon ng iba’t ibang kahulugan ang salita, tulad ng makikita sa
loob ng parentesis:
Mga Panlaping Ginagamit sa Pagbuo ng
Pangngalan
-an
1.
lalagyan ng maraming bagay na
isinasaad ng salitang-ugat
Halimbawa: atisan, manggahan, aklatan
2.
pook na ginagampanan ng kilos na
isinasaad ng salitang-ugat
Halimbawa: saingan, katayan, laruan
3.
panahon o maramihang pagganap na
isinasaad ng salitang-ugat
Halimbawa: binyagan, anihan, taniman
4.
gantihang kilos
Halimbawa: tulakan, tulungan, kuwentuhan
5.
maramihan o sabayang kilos
Halimbawa: suguran, bilihan, sigawan
-in
1.
relasyong isinasaad ng salitang-ugat
Halimbawa: pininsan, inale, inapo
2.
nagsasaad ng karaniwang gamit o
tungkulin ayon sa salitang-ugat
Halimbawa: salain, salukin, pikutin
ka-
1.
kasama sa pangkat, katulong sa
gawain
Halimbawa: kabayan, kalahi, kaklase
2.
nagsasaad ng relasyon ayon sa
isinasaad ng salitang-ugat.
Halimbawa: kalaro, kausap, kamag-anak
tag-
1.
nagsasaad ng panahon
Halimbawa: tag-init, tag-ulan, tag-araw
Mga Panlaping Ginagamit sa Pagbuo ng
Pang-uri
ma- + su : mahusay, maganda
mapag- + su : mapagbigay, mapagtanong
-in / -hin + su : silanganin, kanluranin,
artistahin
(nangangahulugan
ng pagtataglay ng katangiang
inihuhudyat ng salitang-ugat ang
lahat ng panlaping ito)
maka-
+ su : makabayan, makabago, makamanggagawa
(mahilig,
kampi, may malasakit)
mala-
+ su : malabituin, malasanto, malatelenobela
(tila,
parang, halos)
pala-
+ su : palaluto, palabasa, palabati, palakain
su
+ -in : sakitin,
bugnutin, magagalitin
(may
tendensi, ugali o pagkamahilig)
ka-
+ su : kalahi,
kasukat, kakulay
(kaisa,
katulad)
su
+ -an/-han : noohan, pangahan, ilongan, matahan
(labis
ang laki, malaki sa karaniwan)
-al : emosyonal
uwal/-wal : aktuwal/aktwal
-ante : importante, bastante
Mga
panlapi para maipakita ang nasyonalidad o rehiyong pinagmulan, pati
sekswalidad:
-o/a : Amerikano/Amerikana,
Australyano/a
-es/esa : Hapones/Haponesa
-ano/a : Ilokano/a, Bikolano/a
-ense : Pangasinense
-enyo/enya : Batangenyo/a
Inuulit ang anyo ng salita kapag inuulit
ito ng parsyal o buo, tulad nito:
maganda-ganda (nangangahulugan
ng moderasyon, di labis, di kulang)
mataas-taas
malayu-layo
masamang
(+-ng) + masama :masamang-masama
(naghahayag
ng kasukdulan)
Tambalan ang anyo ng salita kapag binubuo
ito ng dalawang salitang maaaring magkaroon ng ibang kahulugan kapag
pinagsama. May gitling (-) sa pagitan ng
dalawang salitang pinagtambal subalit taglay pa rin nito ang kani-kanilang
kahulugan. Wala nang gitling ang
dalawang salitang pinagtambal kung nagkaroon na ito ng pangatlong
kahulugan.
Halimbawa:
balat + sibuyas : balat-sibuyas (sensitibo)
ningas + kugon : ningas-kugon (mabuti lamang sa
simula)
kapit + tuko : kapit-tuko (di humihiwalay)
palabat + bunga : pabalat-bunga (pakitang-tao)
isip + lamok : isip-lamok (kahinaan ng
pag-iisip, di nag-iisip)
boses + ipis : boses-ipis (mahinang-mahina ang
boses)
bahaghari
dalagambukid
Mga Panlaping Makadiwa o Panlaping Ginagamit sa Pagbuo ng Pandiwa
1.
Pandiwang pokus sa tagaganap o aktor
Panlaping mag-, um-, mang-, maka-, makapag
Halimbawa: magsaing, bumili,
umasa, mangisda, makapagbenta
2.
Pandiwang pokus sa layon
Panlaping i, -an, ipa, -in
Halimbawa: igisa, balatan,
ipaukit, tabasin
3.
Pandiwang pokus sa ganapan
Panlaping –an, pag—an
Halimbawa: saingan,
pagsalangan, paglutuan
4.
Pandiwang pokus sa tagatanggap
Panlaping i-, ipang-, ipag-
Halimbawa: ibili,
ipanghingi, ipagluto
5.
Pandiwang pokus sa instrumento
Panlaping ipang-
Halimbawa: ipangsalok,
ipambili, ipandilig
6.
Pandiwang pokus sa sanhi
Panlaping ika-, ikapang-
Halimbawa: ikagulat,
ikainis, ikinagaling, ikinapanghina
7.
Pandiwang pokus sa direksyunal
Panlaping –an
Halimbawa: puntahan,
kuhanan, utangan
Pagbabagong Morpoponemiko
- Karamihan sa mga pagbabago sa anyo at
bigkas ng mga salita ay sanhi ng pagdaragdag ng panlapi o pagsasama ng
dalawa o higit pang morpema upang bumuo ng salita. Ang nagaganap na pagbabago ay tinatawag
na pagbabagong morpoponemiko.
Asimilasyon pang
+ bansa = pambansa; mang + daya = mandaya
pang
+ tukoy = pantukoy; mang + dukot = mandukot
pang
+ talo = panalo; mang + kuha = manguha
Pagpapalit ano
+ ano = anu-ano
Paglilipat y
+ in + akap = yinakap = niyakap
lipad
+ in = linipad = nilipad
yaya
+ in = yinaya = niyaya
Pagbabago ng ma
+ dama = marami; ma + dapat = marapat
Ponema tamad +
in = tamarin; lipad + in = liparin
Pagkakaltas bili
+ han = bilihan = bilhan; dakip + in = dakipin = dakpin
tirah
+ an = tirahan = tirhan; sarah + an = sarahan = sarhan
Pagdaragdag paalala
+ han = paalalahan; paalalahan + an = paalalahanan
Pag-aangkop hintay
+ ka = teka
Kaantasan ng Katangiang Ipinahahayag
ng Pang-uri
1.
Lantay – karaniwang anyo ng
pang-uring ginagamit sa paglalarawan
Halimbawa: mataba, palabiro,
sutil
2.
Katamtaman – nagpapahayag ng
katamtamang antas ng paglalarawan.
Gumamit ng mga salitang medyo, nang kaunti o nang bahagya.
Halimbawa: Medyo maitim siya
ngayon.
Payat siya nang bahagya ngayon.
Maaari rin ang katamtamang antas sa pamamagitan ng pag-uulit ng
salitang-ugat o dalawang unang pantig nito.
Halimbawa: Malayu-layo rin
ang kanilang bagong bahay.
3.
Masidhi – nagagawa ang pag papasidhi
ng pang-uri sa pamamagitan ng pag-uulit ng salita at paggamit ng pang-angkop na
na o –ng.
Halimbawa: Masayang-masaya
siya ngayon.
Sa pamamagitan ng paggamit ng mga panlaping napaka-, pagka at kay.
Halimbawa: Pagkalapi-lapit
lang ng kanilang tirahan.
Kay init-init ng panahon ngayon.
Napakasungit ng kaibigan mo.
Sa pamamagitan ng paggamit ng mga salitang lubha, masyado, totoo,
talaga, tunay, ubod ng, hari at iba pa.
Halimbawa: Talagang maaasahan ang kaibigan kong iyon.
Tunay na mahal ang mga bilihin ngayon.
Antas ng Hambingan
1.
Pahambing – tawag sa mga pang-uring
ginagamit sa paghahambing ng
dalawang tao, bagay, o
pook.
Halimbawa: Kasinlaki mo si Kuya.
Kapwa matalino ang magkapatid.
Di kasinhusay ni Paul si Christian.
Di
hamak na mainam tumira sa probinsya kaysa Manila.
2.
Pasukdol – panlaping ginagamit sa
pagbuo ng pasukdol na anyo ng pang-uri ay ang pinaka- at ka- -an.
Halimbawa: Pinakamabili ang
tinda nilang paputok.
Kasuluk-sulukan ang kanilang pinuntahang
bahay.
Pokus ng Pandiwa
- Ito ay tumutukoy sa makahulugang ugnayan
ng pandiwa at ng paksa ng pangungusap.
May pitong (7) uri ng pokus ang pandiwa.
1.
Pokus sa Tagaganap/Aktor – ang paksa
ay ang tagaganap ng kilos na ipinahihiwatig ng pandiwa. Mga panlaping ginagamit: mag-, um-/um, mang-, maka-, at makapag-
Halimbawa: Sumalok ng tubig
ang bata.
2.
Pokus sa Layon – binibigyang-diin sa
pangungusap ay ang layon. Mga panlaping
ginagamit: i-, -an, ma, ipa, at –in.
Halimbawa: Isinalok ng bata
ang timba.
3.
Pokus sa Ganapan – binibigyang-diin
ng paksa ay ang lugar o ang ganapan ng kilos.
Mga panlaping ginagamit:
pag-…-an/-han, mapag-…-an/-han, at pang-..-an/-han
Halimbawa: Pinagsalukan ng
bata ng tubig ang balon.
4.
Pokus sa Tagatanggap – ang paksa ay
ang tagatanggap o ang pinaglalaanan ng kilos na ipinahahayag ng pandiwa. Mga ginagamit na panlapi: i-, ipang-, at ipag-.
Halimbawa: Ipinangsalok niya
ng tubig ang ama.
5.
Pokus sa Intrumento o Gamit – ang
paksa ng pangungusap ay ang instrumento o gamit sa pagsasagawa ng kilos na
isinasaad ng pandiwa. Panlaping
ginagamit: ipang-
Halimbawa: Ipinangsalok niya
ng tubig ang timba.
6.
Pokus sa Direksyon – ang paksa ng
pangungusap ay ang direksyon o tinutungo ng kilos na isinasaad ng kilos. Mga panlaping ginagamit: -an/-han.
Halimbawa: Pinagsalukan ng
bata ng tubig ang balon.
7.
Pokus sa Sanhi – ang paksa ng
pangungusap ay ang dahilan o sanhi ng kilos.
Mga panlaping ginagamit: i-, ika-
at ikapang-.
Halimbawa: Ikinatakot ng
bata ang pagkaubos ng tubig.
Aspekto ng Pandiwa
- Ang aspekto ay ang katangian ng pandiwa na
nagsasaad kung nasimulan na o hindi pa ang kilos. Ang mga pandiwa sa Filipino ay
nababanghay sa tatlong aspekto.
- Perpektibo/Pangnagdaan – ang kilos ay
nasimulan na o natapos na. Maaari
rin itong magsaad ng kilos na katatapos lamang. Nabubuo ito sa pamamagitan ng paggamit
ng unlaping ka- at pag-uulit ng unang katinig at unang patinig o unang
patiniog lamang ng salitang-ugat.
Halimbawa: Nagtinda
siya ng isda sa palengke.
Katitinda lang niya ng isda sa palengke.
- Imperpektibo/Pangkasalukuyan – ang kilos
ay nasimulan na at ipinagpapatuloy pa.
Halimbawa: Nagtitinda
siya ng isda sa palengke.
- Kontemplatibo/Panghinaharap – ang kilos ay
di pa nasisimulan.
Halimbawa: Magtitinda siya
ng isda sa palengke.
Ang Paningit o Ingklitik
- Ang paningit o ingklitik ay katagang
isinisingit sa pangungusap upang higit na maging malinaw ang kahulugan
nito.
Halimbawa: ba, kasi, kaya,
daw/raw, din/rin, ho, lamang/lang, man, muna, na, naman, nga, pa, pala, sana,
tuloy, at yata.
Ayos ng Pangungusap sa Filipino
- Ang batayang pangungusap sa Filipino ay
binubuo ng dalawang panlahat ng bahagi—ang panaguri at ang paksa.
- Paksa – pinag-uusapan o pinagtutuunan ng
pansin sa pangungusap.
- Panaguri – nagbibigay ng kaalaman o
impormasyon tungkol sa paksa.
Iba’t
Ibang Uri ng Panaguri sa Filipino:
- Panaguring Pangngalan
Halimbawa: Kompyuter ang
gustong regalo ng bata.
Aklat-pambata ang dala ko.
- Panaguring Panghalip
Halimbawa: Sila ang
kamag-anak ko.
Tayo ang maghahatid ng sulat.
- Panaguring Pang-uri
Halimbawa: Malungkot ang
buhay sa Dubai.
Mahal
ang nabili kong damit.
- Panaguring Pandiwa
Halimbawa: Tumalon ang bata.
Pumitas
ng talbos si Joan.
- Panaguring Pang-abay
Halimbawa: Ngayon ang alis
namin.
Ganito
ang paluluto ng yema.
Karaniwang-Ayos ng Pangungusap –
likas ng kayarian ng pangungusap sa Filipino na mauna ang panaguri sa
paksa. Ginagamit ito sa pang-araw-araw
na usapan.
Halimbawa: Nakabili ng dyip ang Tatay.
Naglaba kami ng mga damit sa sapa.
Di Karaniwang-Ayos ng Pangungusap –
higit na gamitin sa mga pormal na sitwasyong komunikatibo, tulad ng pulong, sa
hukuman, o pakikipag-usap sa mga pinuno.
Halimbawa: Ako ay naatasang mamuno ngayon.
Sila ay maghahain ng
reklamo laban sa Kapitan ng barangay.
Ang Wastong Gamit ng Salita
Ng at Nang
Gamit ng NG
- ginagamit bilang pantukoy
Halimbawa: Nag-aaral ng
Ilokano si Sonia.
- ginagamit bilang pang-ukol na ang katumbas
sa ingles ay with
Halimbawa: Hinampas niya ng
payong ang aso.
- ginagamit bilang pang-ukol na ang katumbas
ay sa
Halimbawa: Magsisiuwi ng Pilipinas ang magagaling
na doktor.
Gamit ng NANG
- ginagamit na pangatnig sa hugnayang
pangungusap bilang panimula ng katulong na sugnay o sugnay na di
makapag-iisa
Halimbawa: Nang siya ay dumating, dumagsa ang
tao.
- ginagamit bilang pang-abay na nanggaling
sa “na” na inangkupan ng “ng” kayat nagiging “nang”
Halimbawa: Nagbalita nang malakas ang aking
kaibigan sa opisina.
May at Mayroon
Gamit ng May
- ginagamit ang may kung ang sumusunod na
salita ay:
Pangngalan
Halimbawa: May batang
nahulog.
Pandiwa
Halimbawa: May sasayaw
na babae mamayang gabi.
Pang-uri
Halimbawa: May bagong
bahay na nasunog.
Panghalip na paari
Halimbawa: May
kanya-kanya tayong alam.
Pantukoy na mga
Halimbaa: May mga
batang pupunta dito mamaya.
Pang-ukol na sa
Halimbawa: May sa-kalabaw
ang boses ng taong iyan.
Gamit ng Mayroon
- sinusundan ng panghalip na palagyo
Halimbawa: Mayroon kaming
dadaluhang pulong bukas.
- sinusundan ng isang kataga
Halimbawa: Mayroon ding pulong
ang kababaihan.
- ginagamit sa patalinghagang kahulugan
Halimbawa: Si Mayor Favila
ang mayroon sa lahat.
Subukin at Subukan
subukin – “pagsusuri o pagsisiyasat sa uri, lakas o kakayahan ng
isang bagay o tao.”
subukan – “tingnan kung ano ang ginagawa ng isang tao o ng mga
tao.”
Halimbawa: Subukin mong
gamitin ang sabon na ito.
Sunubukan nila ang disiplina ng mga mag-aaral.
Pahirin at Pahiran
pahirin – pag-aalis o pagpawi
pahiran – paglalagay ng bagay
Halimbawa: Pahirin mo ang
dumi sa iyong mukha.
Pahiran mo ng pulang pintura ang
gate.
Walisin at Walisan
walisin – pandiwang pokus sa layon.
walisan – pandiwang pokus sa ganapan.
Halimbawa: Walisin mo ang
mga tuyong dahon sa bakuran.
Walisan
mo ang bakuran.
Maliban at Bukod
maliban – (except o aside) may kahulugang matangi sa bagay na
binanggit ay wala nang iba.
bukod – (in addition to o besides) karagdagang sa mga bagay na
binanggit.
Halimbawa: Maliban sa lupa,
wala na siyang maiiwan sa nag-iisang anak.
Bukod sa
lupa, may bahay pa siyang maiiwan sa nag-iisang anak.
Kung at Kong
Gamit ng Kung
- ginagamit na pangatnig sa mga sugnay na di
makapag-iisa sa mga pangungusap na hugnayan
Halimbawa: Kung siya’y
narito, tayo’y magiging magulo.
Gamit ng Kong
- buhat sa panghalip na ko ang kong at
nilalagyan lamang ng pang-angkop na ng sa pakikiugnay sa salitang
sumusunod:
Halimbawa: Ipinagtapat kong
nangyari.
Din at Rin; Daw at Raw; Doon at Roon
Gamit ng din, daw, doon
- ginagamit kapag ang nauunang salita ay
nagtatapos sa katinig maliban sa w at y
Halimbawa: Napanood din
nila ang pelikula.
Napanood daw nila ang pelikula.
Napanood doon nila ang pelikula.
Gamit ng rin, raw, roon
- ginagamit kapag ang nauunang salita ay
nagtatapos sa patinig. Ang w at y
ay itinutuing na malapatinig.
Samakatuwid, ang rin, raw, roon ay ginagamit kapag ang sinusundang
salita ay nagtatapos sa mga titik na ito.
Halimbawa: Himala rin ang
kailangan niya.
Kaliwete raw ang dalaga.
Umuwi
roon ang kanyang asawa.
Ika at Ika-
Gamit ng ika
- ginagamit bilang panlapi sa bilang na
isinusulat bilang salita
Halimbawa: ikatlong taon
Ikalimang araw
Gamit ng ika-
- ginagamit ang ginitlingan na “ika” bilang
panlapi kung mismong bilang ang isusulat.
Halimbawa: ika-25 ng Enero
Ika-5
taon
Maka at Maka-
Gamit ng maka
- ginagamit ang “maka” na walang gitling
kung pangngalang pambalana ang kasunod na salita
Halimbawa: Naglunsad ng
poetry reading ang mga makabayan.
Gamit ng maka-
- ginagamit ang may gitling na “maka-“ kapag
sinusundan ng pangngalang pantangi
Halimbawa: Maka-Nora ang
mga nanonood ng kanyang mga pelikula.
Gawin at Gawan
- ginagamit ang mga panlapi -in/-hin sa mga
pandiwang pokus sa layon
Halimbawa: Gawin mo
ang sa tingin mo ay tama.
- ginagamit ang panlaping -an/-han sa mga
pandiwang pokus sa direksyon
Halimbawa: Subukan mong gawan siya
ng mabuti.
Ang Wikang Filipino sa 1987
Konstitusyon ng Republika ng Pilipinas
Artikulo XIV – Edukasyon, Syensya at
Teknolohiya, Mga Sining, Kultura, at
Isports
Wika
Seksyon 6. Ang wikang pambansa ng Pilipinas ay
Filipino. Samantalang nalilinang ito,
ito ay dapat na payabungin at pagyamanin pa salig sa umiiral na wika sa
Pilipinas at sa iba pang mga wika.
Alinsunod sa mga tadhana ng batas at
sang-ayon sa nararapat na maaaring ipasya ng Kongreso, dapat magsagawa ng mga
hakbangin ang Pamahalaan upang ibunsod at puspusang itaguyod ang paggami ng
Filipino bilang midyum ng opisyal na komunikasyon at bilang wika ng pagtuturo
sa sistemang pang-edukasyon.
Seksyon 7. Ukol sa mga layunin ng komunikayon at
pagtuturo, ang mga wikang opisyal ng Pilipinas ay Filipino at, hangga’t walang
ibang itinatadhana ang batas, Ingles.
Ang mga wikang panrehiyon
ay pantulong na mga wikang opisyal sa mga rehiyon at magsisilbi na pantulong na
mga wikang panturo roon.
Dapat itaguyod nang kusa at
opsyonal ang Kastila at Arabic.
Seksyon 8. Ang Konstitusyong ito ay dapat ipahayag sa
Filipino at Ingles at dapat isalin samga pangunahing wikang panrehiyon, Arabic
at Kastila.
Seksyon 9. Dapat magtatag ang Kongreso ng isang komisyon ng wikang pambansa na binubuo ng mga kinatawan ng iba’t ibang mga rehiyon at mga disiplina na magsasagawa, mag-uugnay at magtataguyod ng mga pananaliksik sa Filipino at iba pang mga wika para sa kanilang pagpapaunlad, pagpapalaganap at pagpapanatili.
No comments:
Post a Comment